Begraafplaatsen bij psychiatrische instellingen …Themamiddag in Wolfheze: bezoek aan begraafplaats en museum

Er zijn in ons land nog zestien begraafplaatsen bij psychiatrische instellingen over. De oudste is de Joodse Begraafplaats Meerenberg in Santpoort (1849), de jongste de begraafplaats van de Willibrordus Stichting in Heiloo (1930). Het zijn bijzondere plekken omdat hun geschiedenis verknoopt is met de ontwikkelingen in de psychiatrie. Terebinth, stichting voor funerair erfgoed (erfgoed dat te maken heeft met dood en begraven), vindt ze onderbelicht en organiseert daarom op vrijdag 22 november een themamiddag in Wolfheze.

Nummers
Psychiatrische patiënten werden heel lang tot nummers gereduceerd. In inrichtingen, vaak ver van de bewoonde wereld, woonden ze met het behandelend personeel in een eigen gemeenschap. De opname bracht hen zelden terug in de maatschappij. Wat betekende dat voor de begraafplaatsen die bij veel van deze instellingen werden ingericht? Wie liggen er begraven, hoe zien de graven eruit en wat wordt er tegenwoordig aan het behoud gedaan?

Sterven tot de dood erop volgt

Alle reden om een excursie te organiseren naar het voormalig Algemeen Psychiatrisch Ziekenhuis Wolfheze (nu: Pro Persona), dat in 1907 werd opgericht. Er worden rondleidingen op de begraafplaats gegeven. Daarnaast is er het Historisch Museum APZ Wolfheze, waar bezoekers kunnen zien wat er in veel andere psychiatrische ziekenhuizen in de afgelopen eeuw gebeurde. De kortste samenvatting is misschien wel: ‘sterven tot de dood erop volgde’, in de woorden van medisch antropoloog Huub Beijers.

Programma en aanmelding
Voor het programma en aanmelding (tot 15 november) van deze bijeenkomst – met een speciale rondleiding in het museum – kan men terecht op de website van Terebinth (www.terebinth.nl) via het aanmeldingsformulier onder Agenda of via tel. 06 24 173 646.


1. De begraafplaats op het terrein van Pro Persona in Wolfheze
2. Interieur van Historische Museum APZ Wolfheze

Begraafplaatsen bij psychiatrische instellingen

De Stichting Terebinth streeft naar het behoud van (oude) begraafplaatsen en grafmonumenten en geeft daar ook adviezen over. Er bestaat weinig aandacht voor begraafplaatsen bij psychiatrische instellingen, reden om daar aandacht aan te besteden. Een aantal professionals geeft hun kijk op deze materie in het net verschenen nummer 3 van tijdschrift Terebinth.

Medisch antropoloog Huub Beijers gaat in op het cruciale kenmerk van graven op deze begraafplaatsen: de anonimiteit. Patiënten stierven een fysieke én een sociale dood. Hoe worden zij gerehabiliteerd?, vraagt hij zich af in zijn bijdrage ‘Sterven tot de dood erop volgt’.

Zestien begraafplaatsen

Er zijn in Nederland ongeveer nog zestien begraafplaatsen bij psychiatrische instellingen over. Bert Pierik (beeldredacteur bij Terebinth) maakte foto’s op Vrederust in Halsteren en op De Grote Beek in Eindhoven. Herdenkingsmonumenten noemen nu de namen van de anonieme patiënten van toen, constateert Pierik Soms raakte zelfs een hele begraafplaats uit het zicht, zoals Henk Mulder beschrijft in de geschiedenis van de R.K. Begraafplaats Het Groot Graffel in Warnsveld.

Rond 1900 werden de psychiatrische ziekenhuizen buiten de steden gebouwd. Dat maakt hun begraafplaatsen nu goed voor een interessante wandeling en een bezoek aan een museum gewijd aan de ontwikkeling van de psychiatrie. Bartho Hendriksen beschrijft zo’n wandeling met museumbezoek op Dennenoord in Zuid-Laren.

Eerherstel

Ook elders werken instellingen aan het eerherstel van hun doden. In Noordwijkerhout krijgen de begraafplaatsen St. Bavo en Sancta Maria veel aandacht als cultuurhistorisch object en na ruiming verscheen er, bijvoorbeeld in Venray, een kunstwerk ter nagedachtenis.

Zelfs in de aflevering van de jaarserie over de relatie tussen archeologie en funerair erfgoed weet gemeentelijk archeoloog Ronald van Genabeek een verband met een psychiatrische instelling te leggen.

Kortom, dit nummer is een informatieve introductie op een boeiend thema, met natuurlijk ook nog ander nieuws.

Foto’s:

Foto 1. Omslag: Zacht mos dekt in Halsteren veel leed toe (foto Bert Pierik)

Foto 2. Kunstwerk ter nagedachtenis aan psychiatrische patiënten in Venray (foto Korrie Korevaart)

Themadag Enschedese begraafplaatsen

Wie meer wil weten over de geschiedenis van begraven in Enschede kan terecht op een themadag over de bijzondere Joodse begraafplaats en de gemeentelijke Oosterbegraafplaats. Op vrijdag 6 september organiseert de Stichting Terebinth in samenwerking met de gemeente en de Joodse begraafplaats deze informatieve dag. Deskundigen weten boeiend te vertellen over dit erfgoed en wijzen op bijzondere aspecten.

’s Morgens is er een rondleiding over de Joodse Begraafplaats, in de middag over de Oosterbegraafplaats. Naast deze rondleidingen worden er ook presentaties gegeven. Er zal een toelichting worden gegeven op het ontwerp van de tuinarchitect H.F. Hartogh Heys van Zouteveen uit Amersfoort. Er wordt ingegaan op de ontwikkeling van de landschapsarchitectuur en ook wordt uitgelegd waarom de begraafplaats een rijksmonument is.
De tweede presentatie gaat over het beleidsplan voor de gemeentelijke begraafplaatsen.

Oosterbegraafplaats
Het oudste deel van de Oosterbegraafplaats dateert uit 1899. Ook deze begraafplaats
is een rijksmonument. Bijzonder zijn hier de graftuinen en de wandgraven. Die
komen in Nederland nog zelden voor. Rijk gedecoreerde graven herinneren aan
vooraanstaande Enschedese families.

Joodse begraafplaats
De Joodse Begraafplaats aan de Noord-Esmarkerrondweg werd in 1928 in gebruik genomen. De aula heeft dezelfde architectuur als de synagoge in Enschede, ook wel de mooiste synagoge van Nederland genoemd. Beide gebouwen zijn rijksmonument. Ook hier bevinden zich graven van oude Enschedese families en industriëlen.

Aanmelden
De themadag wordt gehouden op vrijdag 6 september 2024 en begint om 11.00 uur (inloop vanaf 10.30 uur) op de Oosterbegraafplaats, Noord-Esmarkerrondweg 407 te Enschede. Meer informatie over het programma en het aanmeldingsformulier zijn te vinden op website https://terebinth.nl/event/themadag-begraafplaatsen-in-enschede/

Over Terebinth
Terebinth is een onafhankelijke stichting die zich inzet voor het behoud van funerair erfgoed in Nederland. Behoud van en aandacht voor waardevolle begraafplaatsen en grafmonumenten staat daarbij voorop.

Ingang Joodse begraafplaats Enschede Ingang Oosterbegraafplaats Enschede

Uitreiking scriptieprijs geannuleerd

Helaas is de tweede uitreiking van de scriptieprijs ‘Groen Erfgoed’ van de Nederlandse Tuinenstichting, die op 25 juni zou plaatsvinden, geannuleerd.

Omdat er dit jaar te weinig inzendingen waren, heeft het bestuur in overleg met de jury besloten niet tot een prijsuitreiking over te gaan. De inzenders zijn intussen op de hoogte gesteld van dit besluit. De Nederlandse Tuinenstichting gaat onderzoeken hoe er zich bij een volgende editie weer voldoende kandidaten kunnen aanmelden, zodat er weer, net zoals in 2023, een mooie prijsuitreiking kan worden georganiseerd.

Bekijk hier het bericht op de website van de Nederlandse Tuinenstichting.

Bezoek aan grafkelder op landgoed Eyckenstein in Maartensdijk

Terebinth, nationale stichting voor funerair erfgoed, organiseert op Koningsdag, zaterdag 27 april, een bijzonder bezoek aan de grafkelder op het landgoed Eyckenstein in Maartensdijk. Dit is een van de oudste particuliere grafkelders in Nederland; het oudste deel is uit 1811.

Er zijn hier 24 mensen bijgezet, onder wie een aantal vooraanstaande personen. De bekendste is Adriaan Hendrik Eyck (1725-1802), die een belangrijke rol heeft gespeeld in de Patriottische tijd.

Verval

Aan dit bezoek gaat een presentatie van Lex van Boetzelaer, een van de huidige bewoners van het landgoed Eyckenstein, vooraf. Hij vertelt over de historie van de kelder, die mr. Maurits Jacob Eyck (1764-1853) in 1811 op zijn landgoed heeft laten bouwen.
In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd er een paar keer ingebroken in de kelder en is er schade aangericht. Als maatregel daartegen en tegen verder verval wist men niets anders te doen dat de kelder dicht te metselen.

Rijksmonument
De situatie veranderde toen de familie Van Boetzelaer besloot de status van rijksmonument voor dit historisch waardevolle object aan te vragen. Zo is het begin 2021 rijksmonument geworden en toegevoegd aan het al bestaande rijksmonument van de historische tuin- en parkaanleg van landgoed Eyckenstein.

Daarna konden de plannen voor de restauratie gemaakt worden. Ook daarvan doet Lex van Boetzelaer verslag in zijn presentatie:  hoe ging men te werk, hoeveel kostte dit alles en wie deed de uitvoering?

Restauratie voltooid
De ingang werd weer uitgegraven, de toegangspoort hersteld en de grafnissen in de kelder werden in 2023 grondig gerestaureerd. De cirkel van de gracht eromheen is wat wijder gemaakt. De beplanting is nog niet af, maar de metamorfose is ook nu al te zien. Alle belangstellenden worden van harte uitgenodigd de presentatie bij te wonen en deel te nemen aan de rondleiding.

Tijd en plaats: zaterdag 27 april (Koningsdag), vanaf 14.00 uur in Restaurant Mauritshoeve, Maartensdijkseweg 9, 3723 MC Bilthoven. De rondleiding (ook door Lex van Boetzelaer) in de kelder volgt hierna. Zie www.terebinth.nl voor het programma, aanmelding en kosten.

Stichting tot Instandhouding Begraafplaats Groenesteeg wint De Gouden Terebinth 2024

Op een drukbezochte bijeenkomst bij Uitvaartcentrum De Grote Haar in Gorinchem heeft de jury zaterdagmiddag bekendgemaakt dat de Stichting tot instandhouding Begraafplaats Groenesteeg de winnaar is van de Gouden Terebinth 2024.

De jury, onder voorzitterschap van Sonja van der Meer (het Drentse Landschap), heeft bij de beoordeling gekeken naar vier succesfactoren, t.w. samenwerking, continuïteit, communicatie en natuurinclusiviteit. Het volledige juryrapport vind u hier.

Jury leden Gouden Terebinth bekend

Het programma, de locatie van de uitreiking en de drie leden van de jury, die bepaalt wie de winnaar van de Gouden Terebinth zal worden, zijn bekend. 

De drie juryleden zijn:

  • Sonja van der Meer (directeur Het Drentse Landschap),
  • Ronald Stenvert (bouw- en architectuurhistoricus) en
  • Aad van Uffelen (bloemenarrangeur en floraal vormgever)

Lees alles over de Gouden Terebinth op deze pagina.